Joseph Conrad – một tiểu luận của Virginia Woolf
Cùng sự đi lên của xuất bản đại chúng ở Anh (với báo chí, các thư viện công cộng đầu thế kỷ 20) (bạn đọc có thể tham khảo tổng kết về điều này trong cuốn sách mang tên Fiction and the Reading Public năm 1932 của Q.D Leavis), sẽ có những nhà phê bình văn chương kiểu mới, phê bình văn học đại chúng. Virginia Woolf là một trong những nhà văn nổi bật của lĩnh vực này, bà đã xuất bản hai tập The Common Reader – đây là tiền thân của review sách hoặc phê bình báo chí thời nay. Dưới đây Woolf bình luận về Conrad, có thể thấy nhìn nhận của Woolf – giống như tất cả các review của bà trong các cuốn The Common Reader đều mang tính phổ biến văn chương cho các độc giả trung bình. Có lẽ các nhận xét của Woolf cũng áp dụng được cho R.M Ballantyne hay Roger Vercel – những người từng viết về biển – chứ không phải chỉ Conrad
Hiện tại đã có nhiều sách của đại văn hào Joseph Conrad được dịch thuật và xuất bản ở Việt Nam, trong bài này chúng tôi sẽ để nguyên tên gốc.
Joseph Conrad – một tiểu luận của Virginia Woolf
Mưa Chiều dịch từ tiếng Anh
Đột ngột, không để chúng ta có thời gian sắp xếp suy nghĩ hay chuẩn bị lời lẽ, vị khách của chúng ta đã khuất núi; và việc ông ra đi không lời từ biệt và chẳng có nghi thức nào phù hợp với sự xuất hiện đầy bí ẩn của ông nhiều năm trước, khi ông đến cư ngụ tại đất nước này. Bởi lúc nào ông cũng mang một bầu không khí huyền bí. Một phần vì nguồn gốc Ba Lan của ông, một phần vì diện mạo đáng nhớ, một phần vì sở thích sống ẩn mình ở vùng quê sâu thẳm, cách xa lời đàm tiếu, ngoài tầm với của những người chủ tiệc, đến mức để biết tin tức về ông, người ta phải dựa vào lời kể của những vị khách giản dị có thói quen bấm chuông cửa, những người kể rằng vị chủ nhà bí ẩn của họ có phong thái hoàn hảo nhất, đôi mắt sáng rực, và nói tiếng Anh bằng giọng nước ngoài rất nặng.
1 tháng 8 năm 1914.
Tuy nhiên, dù cái chết thường đến đột ngột và đánh động ký ức của chúng ta, thì vẫn có điều gì đó mang tính bản chất, chứ không phải ngẫu nhiên, khó tiếp cận ở tài năng của Conrad. Danh tiếng của ông trong những năm sau này, ngoại trừ một trường hợp rõ ràng, không nghi ngờ gì là cao nhất ở Anh; thế nhưng ông không được yêu mến rộng rãi. Một số người đọc ông với niềm say mê cuồng nhiệt; số khác lại cảm thấy ông lạnh lẽo và thiếu sức sống. Trong số độc giả của ông có những người thuộc đủ lứa tuổi và quan điểm trái ngược. Các cậu học sinh 14 tuổi, đang say mê khám phá những câu chuyện của Marryat, Scott, Henty và Dickens [1], cũng nuốt trọn các tác phẩm của ông; trong khi những người từng trải và kén chọn, sau nhiều năm tìm hiểu những tinh hoa văn học và chỉ còn nhấm nháp vài mẩu vụn quý giá, lại đặt Conrad một cách cẩn trọng lên bàn tiệc văn chương của họ.
Một nguồn gốc của khó khăn và bất đồng, tất nhiên, nằm ở nơi con người luôn tìm thấy nó, trong vẻ đẹp của ông. Khi mở trang sách của ông, ta có cảm giác như Helen khi nhìn vào gương và nhận ra rằng, dù có làm gì đi nữa, nàng cũng không thể trong bất kỳ hoàn cảnh nào trở thành một phụ nữ tầm thường. Conrad được ban tặng tài năng như vậy, được ông rèn giũa chính mình như vậy, và với trách nhiệm của mình đối với một ngôn ngữ lạ được ông theo đuổi đặc biệt vì những phẩm chất La-tinh hơn là gốc Saxon, dường như ông không thể viết nên một dòng chữ nào xấu xí hay tầm thường. Tình nhân của ông, phong cách của ông, đôi khi hơi trầm lặng khi nghỉ ngơi. Nhưng để ai đó gọi tên, và rồi bà ta sẽ xuất hiện với dáng vẻ lộng lẫy, với màu sắc, sự chiến thắng và uy nghiêm!
Tuy nhiên, có thể tranh luận rằng Conrad sẽ đạt được cả sự tín nhiệm lẫn sự nổi tiếng nếu ông viết những gì mình cần viết mà không quá quan tâm đến hình thức. Những điều đó, theo các nhà phê bình, cản trở và phân tán, chỉ ra những đoạn nổi tiếng mà người ta có thói quen rút khỏi ngữ cảnh của chúng và trưng bày như những bông hoa cắt tỉa trong văn xuôi Anh. Họ phàn nàn rằng ông quá tự ý thức, gò bó và hoa mỹ, và âm thanh của chính giọng nói của ông thì quý giá với ông hơn tiếng nói của nhân loại trong cơn đau khổ. Những lời phê bình này quen thuộc, và khó bác bỏ như lời nhận xét của những người điếc khi xem Figaro. Họ thấy dàn nhạc; từ xa, họ nghe thấy tiếng nhạc cào xé buồn thảm; những lời nói của họ bị gián đoạn, và, rất tự nhiên, họ kết luận rằng mục đích của cuộc sống sẽ được phục vụ tốt hơn nếu thay vì chơi Mozart, năm mươi người chơi đàn vĩ cầm kia đi đập đá trên đường.
Rằng cái đẹp có tính giáo dục, rằng cái đẹp là một người thầy nghiêm khắc, làm sao chúng ta có thể thuyết phục họ, bởi bài học của nó gắn liền với âm thanh của chính giọng nói và đối với điều đó họ không thể nghe? Nhưng đọc Conrad, không phải trong những cuốn sách mà là trong toàn bộ tác phẩm, và chỉ có những người hoàn toàn mất khả năng hiểu ý nghĩa của từ ngữ mới không nghe thấy trong âm nhạc cứng nhắc và u ám ấy, với sự tự hào, niềm kiêu hãnh và tính toàn vẹn bất khả xâm phạm của nó, rằng tốt hơn là làm người tốt hơn người xấu, rằng lòng trung thành, trung thực và lòng can đảm là tốt, mặc dù rõ ràng Conrad chỉ đơn thuần muốn cho chúng ta thấy vẻ đẹp của một đêm trên biển.
Nhưng việc kéo những gợi ý như vậy ra khỏi yếu tố của chúng là công việc chẳng mấy hay ho. Được làm khô trong những cái đĩa nhỏ của chúng ta, không có phép thuật và bí ẩn của ngôn ngữ, chúng mất đi sức mạnh để khơi dậy và thúc giục; chúng mất đi sức mạnh quyết liệt vốn là một phẩm chất không ngừng của văn chương Conrad.
Vì chính nhờ một điều gì đó quyết liệt ở ông, những phẩm chất của một thủ lĩnh và thuyền trưởng, mà Conrad giữ được sức hấp dẫn với các chàng trai trẻ và thanh thiếu niên. Trước khi viết quyển Nostromo, các nhân vật của ông, như những người trẻ nhanh chóng nhận ra, vốn cơ bản là giản dị và yêng hùng, dù cho trí óc tinh tế và phương pháp gián tiếp của người sáng tạo ra chúng. Họ là những người đi biển, quen với sự cô đơn và im lặng.
Họ đáo đầu với thiên nhiên, nhưng lại sống hòa bình với con người. Thiên nhiên là đối thủ của họ; chính thiên nhiên đã khơi gợi danh dự, lòng hào hiệp, sự trung thành – những phẩm chất đặc trưng của con người; chính thiên nhiên đã nuôi dưỡng những cô gái xinh đẹp đến tuổi trưởng thành, bí ẩn và nghiêm nghị trong những vịnh nhỏ được che chở. Trên hết, chính thiên nhiên đã tạo ra những nhân vật cứng cỏi và từng trải như Captain Whalley và ông lão Singleton, những con người mờ mịt nhưng vĩ đại trong sự mờ mịt của họ, những người mà Conrad coi là tinh hoa của chúng ta, là những con người mà ông không bao giờ biết mệt mỏi khi ca ngợi:
“Họ đã mạnh mẽ như những người mạnh mẽ biết sống mà không có hoài nghi hay hy vọng. Họ đã từng thiếu kiên nhẫn nhưng bền bỉ, sôi nổi nhưng tận tụy, khó kiểm soát nhưng trung thành. Những người tử tế đã cố gắng mô tả họ như những kẻ luôn than phiền về từng miếng ăn, như những người làm việc trong nỗi sợ hãi cho mạng sống của mình. Nhưng thực tế, họ là những con người biết về công việc nặng nhọc, sự thiếu thốn, bạo lực, trụy lạc – nhưng không biết sợ hãi, và không mang trong lòng bất kỳ ý định thù hằn nào. Họ là những người khó quản lý, nhưng dễ truyền cảm hứng; những con người không lời – nhưng đủ đàn ông để khinh miệt những tiếng nói ủy mị than vãn về sự khắc nghiệt của số phận họ. Đó là một số phận độc đáo và của riêng họ; khả năng chịu đựng nó đối với họ là đặc quyền của những người được chọn! Thế hệ của họ sống không lời nhưng không thể thiếu, mà không biết đến sự ngọt ngào của tình cảm hay sự nương náu của một mái nhà – và chết mà không bị đe dọa bởi cái hố chật hẹp của một ngôi mộ. Họ là những đứa con bất diệt của biển cả huyền bí.”
Đó chính là những nhân vật trong các tác phẩm đầu tay của ông – Lord Jim, Typhoon [Bão lớn – đã xuất bản], The Nigger of the “Narcissus”, Youth; và dù thời gian và các xu hướng văn chương có thay đổi, những tác phẩm này chắc chắn đã bảo đảm vị trí của chúng trong hàng ngũ kinh điển. Nhưng chúng đạt được vị trí này nhờ những phẩm chất mà những câu chuyện phiêu lưu đơn thuần – như Marryat hay Fenimore Cooper kể lại – không thể nào có được.
Vì rõ là nếu để ngưỡng mộ và ca ngợi những con người như vậy và những hành động như vậy một cách lãng mạn, hết mình bằng nỗi cuồng nhiệt của một nhân ngãi, người ta cần phải có một “cái nhìn kép” (double vision); người ta cần phải vừa ở bên trong vừa ở bên ngoài. Để ca ngợi sự im lặng của họ, người ta cần có tiếng nói. Để trân trọng sự chịu đựng của họ, người ta cần phải nhạy cảm với sự mệt mỏi. Người ta cần có khả năng sống ngang hàng với những nhân vật như Whalley và Singleton nhưng vẫn giấu đi khỏi ánh mắt nghi ngờ của họ chính những phẩm chất cho phép người ta hiểu được họ.
Chỉ có Conrad mới có thể sống cuộc sống kép ấy, vì Conrad là sự kết hợp của hai con người; cùng với người thuyền trưởng biển cả là một nhà phân tích tinh tế, sâu sắc, và khắt khe mà ông gọi là Marlow. “Một người đàn ông kín đáo và thấu hiểu nhất,” ông nói về Marlow.
Marlow là một trong những người quan sát bẩm sinh, những người tìm thấy hạnh phúc nhất trong sự tĩnh lặng. Marlow không thích gì hơn là ngồi trên boong tàu, tại một con lạch hẻo lánh nào đó của sông Thames, vừa hút thuốc vừa hồi tưởng; hút thuốc và suy ngẫm; thả ra những vòng khói tuyệt đẹp kèm theo những chuỗi lời nói, cho đến khi màn đêm mùa hè trở nên mờ đục bởi làn khói thuốc.
Marlow cũng tôn trọng sâu sắc đối với những người ông đã cùng đi biển; nhưng ông nhìn ra sự hài hước trong họ. Ông đánh hơi và miêu tả một cách tài tình những sinh vật xám xịt, đáng sợ, những kẻ thành công trong việc lợi dụng những người lão luyện vụng về. Ông có một cảm nhận đặc biệt với những khiếm khuyết của con người; và sự hài hước của ông thì châm biếm.
Nhưng Marlow không chỉ sống trong làn khói của những điếu xì gà của riêng mình. Ông có thói quen đột ngột mở mắt ra và nhìn – nhìn vào một đống rác, một cảng biển, một quầy hàng – và rồi, trong chiếc vòng ánh sáng rực cháy ấy, sự vật hiện lên sáng rõ trên phông nền bí ẩn. Với bản tính hướng nội và phân tích, Marlow nhận thức được đặc điểm này của mình. Ông nói rằng khả năng ấy đến với ông một cách bất ngờ. Chẳng hạn, ông có thể nghe lỏm một sĩ quan Pháp thì thầm: “Chúa tôi, thời gian trôi nhanh làm sao!”
“Không gì [ông nhận xét] lại tầm thường như cái câu nói này; nhưng việc nó được thốt lên đã trùng hợp với một khoảnh khắc giác ngộ đối với tôi. Thật kỳ lạ là chúng ta đi qua cuộc đời với đôi mắt khép hờ, đôi tai lặng câm, và những ý nghĩ ngủ quên. … Tuy nhiên, có rất ít người trong chúng ta chưa từng biết đến một trong những khoảnh khắc hiếm hoi của sự thức tỉnh, khi ta nhìn, nghe, hiểu được rất nhiều – mọi thứ – trong nháy mắt, trước khi chúng ta lại chìm vào sự ngủ yên dễ chịu của mình. Khi ông ấy nói, tôi ngẩng đầu lên, và tôi nhìn ông ấy như thể tôi chưa từng nhìn thấy ông trước đó.”
Hình ảnh nối hình ảnh, ông vẽ nên những bức tranh trên nền tối ấy; trước tiên và quan trọng nhất là những con tàu, tàu đang neo đậu, tàu chạy trước cơn bão, tàu trong cảng; ông vẽ những cảnh hoàng hôn và bình minh; ông vẽ màn đêm; ông vẽ biển cả trong mọi khía cạnh; ông vẽ sự rực rỡ lộng lẫy của những cảng biển phương Đông, và con người, nhà cửa, dáng điệu của họ.
Ông là một người quan sát chính xác và không hề né tránh, được rèn giũa đến mức đạt được “sự trung thành tuyệt đối với cảm xúc và cảm giác của mình”, mà Conrad viết rằng “một tác giả nên gìn giữ trong những khoảnh khắc sáng tạo cao nhất của mình”. Và rất nhẹ nhàng, đầy trắc ẩn, Marlow đôi khi buông ra vài lời điếu, nhắc nhở chúng ta, giữa tất cả vẻ đẹp và sự rực rỡ ấy, về bóng tối phía sau phông nền.
Do đó, một sự phân biệt đơn giản và dễ hiểu sẽ khiến chúng ta nói rằng chính Marlow là người bình luận, còn Conrad là người sáng tạo. Điều này có thể dẫn chúng ta, dù biết rằng đang bước vào vùng đất nguy hiểm, giải thích sự thay đổi mà Conrad đã nói đến, khi ông hoàn thành câu chuyện cuối cùng trong tập Typhoon – “một sự thay đổi tinh tế trong bản chất của nguồn cảm hứng” – như một sự thay đổi trong mối quan hệ giữa hai người bạn cũ. “… dường như không còn điều gì trên thế giới đáng để viết về nữa.” Có lẽ, đó là Conrad – người sáng tạo – đã nói những lời này, nhìn lại với sự hài lòng đầy nuối tiếc về những câu chuyện ông đã kể; cảm thấy, như ông hoàn toàn có thể, rằng ông không bao giờ có thể viết một cơn bão nào hay hơn trong The Nigger of the ‘Narcissus’, hoặc dâng hiến một sự tri ân trung thành hơn cho phẩm chất của các thủy thủ Anh so với những gì ông đã làm trong Youth và Lord Jim.
Khi ấy, có lẽ Marlow – người bình luận – đã nhắc nhở ông rằng, theo quy luật tự nhiên, người ta phải già đi, phải ngồi trên boong tàu hút thuốc, và từ bỏ việc đi biển. Nhưng ông cũng nhắc nhở rằng, những năm tháng gian nan ấy đã để lại ký ức của mình; và có lẽ ông còn đi xa đến mức ám chỉ rằng, mặc dù có thể từ Captain Whalley và mối quan hệ của ông với vũ trụ đã được nói đến lần cuối, thì vẫn còn trên bờ một số đàn ông và phụ nữ, với các mối quan hệ mang tính cá nhân hơn, có thể đáng để khám phá. Nếu chúng ta giả định thêm rằng trên tàu có một cuốn sách của Henry James, và rằng Marlow đã đưa cuốn sách đó cho bạn mình mang về phòng ngủ, chúng ta có thể tìm được sự ủng hộ từ thực tế rằng vào năm 1905, Conrad đã viết một bài luận rất xuất sắc về vị bậc thầy đó.
Vì vậy, trong một vài năm, Marlow là người chiếm ưu thế. Nostromo, Chance [Đã xuất bản với tên May], The Arrow of Gold [Mũi tên vàng] đại diện cho giai đoạn hợp tác này, mà một số người sẽ tiếp tục coi là phong phú nhất. Họ sẽ nói rằng trái tim con người phức tạp hơn rừng già; nó có những cơn bão; nó có những sinh vật của đêm tối; và nếu với tư cách là một tiểu thuyết gia bạn muốn kiểm tra con người trong mọi mối quan hệ của anh ta, thì đối thủ thích hợp nhất chính là con người; thử thách của anh ta là trong xã hội, không phải trong sự cô độc. Với họ, luôn có một sức hấp dẫn đặc biệt trong những cuốn sách nơi ánh sáng từ đôi mắt sáng rực ấy không chỉ chiếu lên vùng nước hoang vu mà còn lên trái tim trong sự bối rối của nó.
Nhưng phải thừa nhận rằng, nếu Marlow thực sự đã khuyên Conrad thay đổi góc nhìn của mình, thì đó là một lời khuyên táo bạo. Bởi vì tầm nhìn của một tiểu thuyết gia vừa phức tạp vừa chuyên biệt; phức tạp bởi vì đằng sau các nhân vật của anh ta và tách biệt khỏi họ phải có một thứ gì đó ổn định để anh ta liên hệ với họ; chuyên biệt bởi vì, là một cá nhân đơn lẻ với một cảm quan duy nhất, các khía cạnh của cuộc sống mà anh ta có thể tin tưởng một cách chắc chắn là bị giới hạn nghiêm ngặt. Một sự cân bằng mong manh như vậy rất dễ bị phá vỡ. Sau giai đoạn trung kỳ, Conrad không bao giờ có thể đưa các nhân vật của mình vào mối quan hệ hoàn hảo với bối cảnh của chúng. Ông không còn tin tưởng vào các nhân vật phức tạp và tinh vi của mình sau này như ông đã tin vào các thủy thủ đầu tiên của mình.
Khi ông phải chỉ ra mối liên hệ của họ với thế giới vô hình khác của các tiểu thuyết gia – thế giới của các giá trị và niềm tin – ông ít chắc chắn hơn rất nhiều về những giá trị đó. Ngày trước, chỉ cần một cụm từ đơn giản, như “Anh ta điều khiển con tàu một cách cẩn thận”, xuất hiện sau một cơn bão, đã chứa đựng toàn bộ đạo đức. Nhưng trong thế giới ngày càng đông đúc và phức tạp hơn này, những cụm từ ngắn gọn như vậy ngày càng trở nên không phù hợp. Những người đàn ông và phụ nữ phức tạp, với nhiều mối quan hệ và lợi ích, không dễ dàng chấp nhận một đánh giá ngắn gọn như vậy; hoặc, nếu họ làm thế, thì nhiều điều quan trọng về họ sẽ không được đề cập.
Và thế nhưng điều rất cần thiết cho tài năng thiên phú của Conrad, với sức mạnh lãng mạn và dồi dào của nó, là phải có một quy luật nào đó để thử nghiệm các sáng tạo của ông. Về cơ bản – niềm tin của ông vẫn vậy – thế giới của những con người văn minh và tự nhận thức này được xây dựng trên “một vài ý tưởng rất đơn giản”; nhưng trong thế giới của tư tưởng và các mối quan hệ cá nhân, chúng ta sẽ tìm thấy những ý tưởng ấy ở đâu?
Không có những cột buồm trong phòng khách; cơn bão không thử thách giá trị của các chính trị gia và doanh nhân. Tìm kiếm và không tìm thấy những giá trị ấy, thế giới trong giai đoạn sau của Conrad mang một sự u ám vô tình, một tính chất không kết luận, gần như là sự vỡ mộng khiến chúng ta hoang mang và mệt mỏi.
Vì thế, mặc dù chúng ta sẽ khám phá các tác phẩm sau này và mang về những chiến lợi phẩm tuyệt vời, phần lớn chúng sẽ vẫn bị bỏ qua bởi hầu hết chúng ta. Chính những tác phẩm đầu tiên – Youth, Lord Jim, Typhoon (Bão lớn), The Nigger of the ‘Narcissus’ – sẽ là những cuốn mà chúng ta đọc toàn bộ. Và khi câu hỏi được đặt ra, Conrad sẽ để lại gì và chúng ta sẽ đặt ông ở đâu trong hàng ngũ các tiểu thuyết gia, những cuốn sách này – với cảm giác rằng chúng đang kể cho chúng ta điều gì đó rất xưa cũ và hoàn toàn đúng đắn, từng bị che giấu nhưng nay đã được hé lộ – sẽ hiện lên trong tâm trí và khiến những câu hỏi hay sự so sánh đó trở nên một chút vô nghĩa.
Trọn vẹn và tĩnh lặng, rất trong sáng và rất đẹp đẽ, chúng hiện lên trong ký ức, giống như vào những đêm hè nóng nực này, một ngôi sao xuất hiện chậm rãi, trang nghiêm, rồi lại thêm một ngôi sao nữa.
—————————
[1] Marryat, Scott, Henty và Dickens là 4 nhà văn nổi tiếng: Frederick Marryat (1792–1848), Walter Scott (1771–1832), G.A. Henty (1832–1902) và Charles Dickens (1812–1870)
Frederick Marryat (1792–1848): Marryat là một tiểu thuyết gia người Anh, đồng thời là một sĩ quan hải quân. Ông nổi tiếng với các tiểu thuyết phiêu lưu trên biển, đặc biệt dành cho thiếu niên, như Mr. Midshipman Easy và The Children of the New Forest. Các tác phẩm của ông thường dựa trên kinh nghiệm thực tế khi phục vụ trong Hải quân Hoàng gia
Walter Scott (1771–1832): Sir Walter Scott là một trong những nhà văn vĩ đại nhất của văn học Anh. Ông được biết đến với các tiểu thuyết lịch sử, như Ivanhoe, Rob Roy, và The Heart of Midlothian.
G.A. Henty (1832–1902): George Alfred Henty là một nhà văn người Anh, nổi tiếng với các tiểu thuyết lịch sử phiêu lưu dành cho thanh thiếu niên. Các tác phẩm của ông, như With Clive in India và The Cat of Bubastes, thường kết hợp yếu tố lịch sử và phiêu lưu
Charles Dickens (1812–1870): Charles Dickens là một trong những tiểu thuyết gia vĩ đại nhất trong lịch sử văn học Anh. Ông nổi tiếng toàn cầu với các tác phẩm như Oliver Twist, David Copperfield, Great Expectations (Những kỳ vọng lớn lao) và A Tale of Two Cities (Hai kinh thành).
